Gönül Yapmak

Türklerin, İslamiyet’i kabul ederek yeni bir kültür ve medeniyet dairesi içine girmeleri hem kendi tarihleri hem de genel anlamda dünya tarihi için son derece mühim bir hadise olmuştur. Zira, İslamiyet Türklerin “alp” (yiğitlik) vasfına bu din değiştirmeyle birlikte bir de “dervişlik” (erenlik) vasfı eklenmiş, böylece madde ve manada kutlu gayeler için mücadele eden bir topluluk doğmuştur. Alplikle erenliğin birleşmesiyle oluşan “alp-eren” tipi Türkistan sahasından başlayarak Anadolu’ya gelmiş, bu toprakları kalıcı yurda dönüştürmüş, burada kurduğu kültür ve medeniyet yapısıyla Balkanlara, Afrikaya’ya ulaşmış, insanlık tarihi yeni bir insan ve toplum yapısıyla karşılaşmıştır. Bu, İslamiyet’le aydınlanan, İslam’ın manevî ve estetik bir yorumu olan tasavvufla zenginleşen bir yapıdır.

İşte bu yapının ilk önemli mimarı, bu tarihin Türkistan sahasındaki ilk ve en büyük temsilcisi Ahmet Yesevî olmuştur. Türkçe söyleyen sûfî şairlerin “pîri” kabul edilen Ahmet Yesevî, asırlar boyunca Türklerin bulundukları bütün coğrafyalarda manevi bir mürşid olarak kabul görmüştür. Kurduğu Yeseviye tarikatıyla sonradan kurulacak diğer bütün tarikatlara da kaynaklık etmiştir.  Ahmet Yesevî, öylesine geniş ve tesirli bir kabul görmüştür ki, bugün nerdeyse tarihîhayatı ve şahsiyeti unutulmuş, fakat her biri birer “hikmet incisi” olan şiirleriyle, menkıbeleriyle hafızamızda yaşayan en büyük sûfî haline gelmiştir.

Ahmet Yesevî, düşünce ve duygularını diğer bütün sûfî şairler gibi şiirle anlatmıştır. Bu anlatım türünün adı “hikmet” olarak bilinmektedir. Onun şifahi olarak söylediği bu dörtlükler zaman içerisinde derlenerek bir divan haline getirilmiş ve “Divan-ı Hikmet” adıyla anılır olmuştur. Bu eserin en başta gelen özelliği İslam’ın inanış ve ahlak esaslarını yarı-göçebe geniş halk kitlelerine anlatan bir eser olmasıdır. Böylece İslamiyet’i yeni kabul etmiş, bu konuda henüz yeterli bilgiye sahip olamamış topluluklar bu hikmetler vasıtasıyla dinlerini öğrenme imkânları bulmuşlardır. Daha da önemlisi bu anlatımın Türkçe ile gerçekleştirilmesidir. Böylece öğretilen kurallar ve bilgiler, ezberlenen kurallar olmaktan öte anlaşılan,dolayısıyla uygulanabilen kurallara ve bilgilere dönüşmüşlerdir.

Ahmet Yesevî’nin divanında çok sayıda şiiri (yaklaşık 4400 hikmet) bulunmaktadır. Bunların hepsinin okunup incelenmesi şüphesiz ki önemlidir. Zira bunlarda İlahi aşk, Allah’ın birliği, mutlak irade ve kudreti, Hz. Peygamber sevgisi ve sünneti, ibadet, ahlak, ahiret, kıyamet gibi İslâm’ın inanç, ibadet ve ahlak esasları ele alınmıştır.  Bu anlatımda gönül yapmak düşüncesi öne çıkar. Bugünkü Türkçe ile ifade edecek olursak bir dörtlüğünde şöyle denilmektedir: “ Nerde gönlü kırık birini görürsen sen ona merhem ol. Nerde yolda kalmış bir mazlum varsa ona yoldaş ol. Böyle yaparsan mahşer gününde yaratıcı ile birlikte olursun. Böylece benlik senlik davasından geçip birlik içinde olursun.”

Bu dörtlük, tek başına bütün tasavvuf düşüncesini özetlemektedir. Buna göre kâinatta esas olan insandır. Çünkü insan gönül sahibidir. Gönül ise mecazen “Beytullah”tır.  Marifet (Allah’ı bilme) bilgisinin kaynağıdır. İnsan gönlü mamur ise, ortaya kâmil (olgun) insanlar çıkar. Böyle insanların yaşadıkları toplulukta ne garip, ne yoksul, ne yolda kalmış kimse kalır. Birlik ve dirlik şuuru içinde sevgi, barış ve esenlik dolu bir hayat sürülür. Bu da dünyaya gönderilişin temel amacıdır. Bir olan Allah, kullarının da birlik içinde olmasını ister. Çünkü birlik yoksa dirlik de olmaz.

Fakat bu meselenin halli kolay değildir. Gündüzün zıttı nasıl gece ise birliğin düşmanı ayrılık, sevginin düşmanı nefrettir. Bu zıtlar arasında kıyasıya bir mücadele söz konusudur. Hakikat ehli, insanları hakikate çağırırken öncelikle bu yoldaki engelleri kaldırmak, ortaya çıkan problemleri çözmek durumundadır.  Engel önce insanın içindedir. İçinde birlik kuramayan dışında birlik kuramaz. İçinde mutluluğu gerçekleştiremeyen, dışında bunun mücadelesini veremez. Bu yüzden hakikatin yolcuları önce kendi nefislerini terbiye eden, kişisel olgunluğu temel inanış ve ahlak esasları dâhilinde sağlayan, sonra içindeki bu güzelliği, dışarıya söz ve fiille çıkaran kimselerdir. Onların mücadelesi söz ve amel iledir. Tebliğle birlikte temsil görevi yapacak, etrafındaki insanlara başka bir dünyanın kapılarını açacak, onların gönüllerinde de hakikat ateşinin yanmasını sağlayacaklardır.

Derdi olmayanın arayışı da olmaz. Bu yüzden öncüler, önce dert ve ihtiyaç sahiplerine, gariplere, zulme uğramışlara, yolda kalmışlara el uzatacak, onların hem maddi hem de manevi problemlerine çare olmaya çalışacaklardır. Ahmet Yesevî, şiirlerinde sıkça işlediği bu gönül yapmak meselesini Türkistan sahasında uygulamış, kadın-erkek, genç yaşlı binlerce insan bu kutlu ışıktan nasiplenerek kâmil insan olma yolunda mesafeler kat etmişlerdir. Ardından “Horasan erenleri” olarak da adlandırılan bu topluluktan bazıları yurt edinilmesi sırasında Anadolu’ya gelmiş, gaza erlerinden önce burada kurdukları tekke ve zaviyelerle Anadolu’nun garip, yoksul, mazlum insanlarına bambaşka bir dünyanın kapılarını açmışlardır.

Ahmet Yesevî, yine dörtlüklerinin birinde şöyle demektedir:

Akil irseng gariplerni gönklün avla

Mustafa dik ilni kizip yetim kavla

Dünya-perest nâ-censlerdin boyun tavla

Boyun tavlap deryâ bolup taştım yine

Günümüz Türkçesine “Akıllı isen gariplerin gönlünü avla. Mustafa gibi ülkeyi gezip yetim ara. Dünyaya tapan soysuzlardan yüz çevir. Böylece deniz olup taştım işte”şeklinde çevirebileceğimiz bu ifadeler de aynı tema etrafında söylenmiş sözlerdir. Burada “Mustafa gibi yetim ara” ifadesi, sûfilerin bütün ilkeleri gibi bu ilkelerinin de Hz. Peygamber’den kaynaklandığını belirtmek için kullanılmıştır. Zaten Ahmet Yesevî anlayışının en büyük özelliği budur. O, bir sûfî olarak din hükümlerine ve peygamber sünnetine sıkı sıkıya bağlıdır. Demek ki, bu konuda da önder ve örnek yine Hz. Peygamberdir. Dolayısıyla gariplere, yoksullara, mazlumlara kucak açmak, el uzatmak bir peygamber sünnetidir.