II. Abdulhamit ve Sosyal Devlet

En zor döneminde Osmanlı Devleti’ni otuz üç yıl yöneten II. Abdulhamid’in belki de en çok üzerinde durulması gereken, yönetiminin bize göre asıl karakterini ortaya koyan ve günümüzde yumuşak güç (soft power) denilen sosyo-kültürel faaliyelerinden yeterince bahsedildiği söylenemez.

II. Abdulhamid kurmuş olduğu refah sistemi aracılığıyla kendisini yoksul ahalinin yegâne koruyucusu olarak sunmuş ve günümüz sosyal devletinin temel çerçevesini çizmiştir.

II. Abdulhamid’in kısa bir biyografisini hazırlayan Sabuncuzade Lui Alberi kitabında, padişahın fakirlere, felaketzadelere, yaralı askerlere ve yetimlere karşı beslemiş olduğu şefkati ayrıntılı bir şekilde tasvir etmiştir. Alberi, Sultan’ın dezavantajlı gruplara yardımlarının yanında; cami inşası, cami bakım ve onarımı, Daruşşafaka’nın tamir bakımı, Darulaceze, Darülhayr-i Ali[1] ve Etfal Hastanesi’nin kurulması gibi kurumsal hizmetlerden de bahsetmiştir.[2]

Son derece yaygın hayır faaliyetlerini kurulmasına öncülük ettiği modern sosyal kurumlarla da desteklemiştir.

Kur’an-ı Kerim’de dört ayette emredilen annenin bebeğini en az yirmi dört ay emzirmesi[3] hususu için Irzahane[4] (süt annelik ve bebek bakımı) kurumları oluşturulmuş ve bir şekilde annesinden anne sütü alamayan bebeklerin ikametgahında görevli süt annelerince emzirilmesi temin edilmiş ve tüm bu faaliyetler kayıt altına alınarak evliliklerde dikkate alınmıştır.

Yapılan kurumları ve hayır faaliyetleri yakından takip etmiş ve halkla ilişkiler açısından son derece önemli olan “Cuma Selamlığı” uygulamasını onca güvenlik riskine rağmen asla terk etmemiş, bu uygulamayı halkıyla yakından iletişim vasıtası olarak son derece verimli bir şekilde değerlendirmiştir.

ABD’li doktor Nicolas Senn 15 Haziran 1902 tarihinde II. Abdulhamid’in yaptırdığı Etfal Hastanesi’ni gezmiş ve gözlemlerini şu cümlelerle dile getirmiştir:

“İstanbul’da Hamidiye Etfal Hastanesi’ni görünce daha medeni milletlerin hükümdarlarının utanmamaları mümkün mü? Abdulhamid-i Han-ı Sani hazretleri kadar dünyada insaniyetperver bir padişah tasavvur olunamaz. İnşallah memleketime (ABD) avdetimde işbu misal ve manendi görülmemiş iltaf-ı tebaaperver-i hazret-i şehriyari Amerika gazeteleriyle ilan ve Osmanlıların terakkiyat-ı tıbbiyenin evc-i alasına irtika ettiklerini hemşehrilerimin sımahlarına aks ettireceğim.”[5]

Konunun anlaşılması açısından II. Abdulhamid’in hayır/yardım, eğitim, kültür ve bayındırlık faaliyetlerinin alanları ve tahsis edilen bütçenin yüzdesini içeren kısa bir listeden bahsetmek uygun olacaktır.

Sünnet Törenleri,                     0.17

Saat Kuleleri,                            2.88

Osmanlı Arması,                       1.41

Felaketzedelere yardım,           2.62

Hicaz’da Yoksul Ahali’ye,          0.45

Hamidiye Etfal Hastanesi,         4.52

Ziraat Alanında Araştırma,        0.41

Kütüphanelere Bağış,               0.73

Mevlit-i Şerif,                           1.12

Askeri Nitelikli Harcamalar,    3.71

Yoksullara Yardım,                   0.80

Darulaceze,                              2.23

Mektepler,                               8.21

Mahpuslara Yardım,                0.62

Mekke’de Misafirhane,            9.83

Bayındırlık Faaliyetleri,            7.29

Yoksul Hacılara Yardım,           0.98

Medreseler,                              1.87

Tekke ve Zaviyeler,                   11.49

Camiiler,                                   32.86

Türbeler,                                   4.78

İhtida,                                        0.59[6]

II. Abdulhamid’in genel itibariyle şahsı üzerinden yürüttüğü yardım/hayır, kültür, eğitim ve bayındırlık faaliyetlerini İttihad Terakki kadrosu devletin kurumları ve gönüllü kuruluşlar (STK, Müessesat-ı Sıhhıye İdaresi, Fukaraperver Cemiyetleri, Osmanlı Donanma-yı Milliye İane Cemiyeti, Müdafa-i Milliye Cemiyeti, Hilal-i Ahmer Cemiyeti v.b.) üzerine taşımış ve bu birleşik yapı Cumhuriyetle gelişerek günümüze kadar devam etmiştir.

—————————————————-

[1] bkz. Hikmet Zeki Kapçı, Darülhayr-i Ali, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2019.

[2] Sabuncuzade Lui Alberi, Sultan II. Abdulhamid’in Hal Tecümesi, haz. Mahir Aydın, İstanbul: Kitabevi, 1997.

[3] Bakara, 2/233; Lokman, 31/14; Ahkaf, 46/15; Talak, 65/6.

[4] bkz. https://www.cemilpasli.com/sosyal-hizmet/irzahane-emzirme-sutannelik-vakiflari

[5] Nicholas Senn, “Constantinople as a Medical Center”, “American Medicine”, 1902.

[6] Nadir Özbek, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, 185.