İsveçli Şarkiyatçılar ve Çalışmaları Üzerine

Tûr sûresinden âyetlerin yer aldığı

Mağribî hatla yazılmış mushaf sayfası

İsveç/Uppsala Kütüphanesi (nr. O Bj. 48)

İsveç’te şarkiyat araştırmaları XVII. yüzyıldan sonra başlamış görünmektedir. Şarkiyat araştırmalarının başta Kur’ân tercümeleri olmak üzere, Hz. Peygamber, tarih, dil, tasavvuf, Türkiyât, İranistik gibi farklı dallarında yapılan çalışmalar Fransa, Hollanda, İngiltere, İspanya ve Almanya gibi ülkelere nispeten daha az olsa da İsveçli oryantalistler içerisinde yaptıkları çalışmalarla ön plana çıkan ve ilim dünyasına adlarını yazdıran önemli şarkiyatçılar bulunmaktadır. Bu çalışmamızda daha çok dört oryantalistin çalışmalarına ağırlık versek de İsveçli diğer bazı şarkiyatçıların isimlerine kısaca işaret etmeden geçemeyeceğiz.

Bu bağlamda İsveçli şarkiyatçılar olarak, her ne kadar İstanbul’da doğmuş olsa da, İstanbul’da İsveç elçisi olarak bulunan Ignatius Mouradgea D’ohsson’un (1740-1807) adını zikredebiliriz. Tableau Général de l’Empire Othoman adlı eserini III. Selim’e sunan D’ohsson, padişahın beğenisini kazanmış, padişah da: “Musannifini Hak Teâlâ İslâm ile müşerref eyleye” temennisini ihtiva eden hatt-ı hümâyunu ile kendisine 5000 kuruş gibi büyük bir atıyye vermiştir.

Yine İsveçli şarkiyatçılar arasında Sven Dedering (ö. 1897), pek çok çalışması yanında Kur’ân’da nesî النسيئ konusunu “an-Nasî (Koran 9, 37)” başlığıyla detaylı bir şekilde ele alan Axel Moberg (ö. 1955),  Harris Birkeland (ö. 1961), önemli çalışmalara imza atan Henrik Samuel Nyberg (ö. 1974), babası İsveçli annesi Alman olan ve 1953-1959 yılları arasında Ankara Üniversitesi’nde görev yapan ve yüz yıl ömür süren Walther Björkman’ı (ö. 1996) saymak mümkündür.

İsveçli diğer bir şarkiyatçı ise, ressam, Şâzeliyye tarikatı halifesi, tasavvufun ve İbnü’l-Arabî ekolünün Batı’da aydınlar seviyesinde tanınmasında önemli rol oynayan aynı zamanda Müslüman olup Abdülhâdî ismini alan John Gustaf Aguélı’dır. (ö.1917) René Guénon (Abdülvâhid Yahyâ) onun vasıtasıyla müslüman olmuş, Toshihiko İzutsu ondan etkilenmiştir.

Carl Johan Tornberg (ö. 1877)

Adına yer vereceğimiz dört oryantalistten ilki olan ve daha çok İslam tarihi ve nümismatiği (basılmış madenî paralar) üzerine çalışmalar yapan Carl Johan Tornberg, 1807 yılında İsveç’te Linkoping’de doğmuştur. Doktora çalışmasını Uppsala Üniversitesi’nde 1833 yılında yapan Tornberg, daha sonra Fransa’ya gitmiş ve 1836-1838 yılları arasında Fransız şarkiyatçı Silvestre de Sacy başta olmak üzere bazı oryantalistlerden Arapça, Türkçe ve Farsça dersleri almıştır. Farklı ülkelere giderek buradaki yazmalar üzerinde çalışan Tornberg, ölümüne kadar Lund Üniversitesi’nde görev yapmıştır.

Tornberg’in pek çok çalışması bulunmakla birlikte en mühim çalışması, İzzeddîn İbnü’l-Esîr’in kaleme aldığı el-Kâmil fi’t-târîḫ (Leiden 1851-1871) adlı eseri farklı kütüphanelerdeki el yazma nüshalardan istifade ederek 14 cilt halinde neşretmek olmuştur. Söz konusu çalışmanın iki cildi indekstir. (Leiden 1874-1876). Tornberg, el-Kâmil’de İspanya’nın fethine dair kısımları neşrederek İsveççe’ye tercüme etmiştir (1865).

Carl Johan Tornberg’in

Kur’ân tercümesinin kapağı

Tornberg’in neşrettiği El-Kâmil fi’t-Tarih’in iki kapağı

Tornberg, bu kıymetli çalışmasının yanı sıra Süyûtî’nin (ö. 911/1505) Hüsnü’l-muhâdara, Sirâceddin İbnü’l-Verdî’nin (ö. 861/1457) Harîdetü’l-acâib ve ferîdetü’l-ğarâib, İbn Haldûn’dan (ö. 808/1406), Mîrhând’ın (ö. 903/1498) Ravzatü’s-safâ adlı Farsça eserinden, İbn Ebû Zer‘in (ö. 741/1340) Fas tarihi için son derece önemli olan el-Enîsü’l-mutrib’inden -Enîsü’l-mutrib bi-ravzi’l-kırtâs fî ahbâri mülûki’l-Mağrib ve târîhi medîneti Fâs/kısaca el-Kırtâs veya Ravzü’l-kırtâs- bazı bölümlerin tercüme ve neşirlerini de gerçekleştirmiştir.

İslam nümismatiği üzerine Symbolæ ad rem Numariam Muhammedanorum (I-IV, Uppsala 1846-1862) ve Numi Cufici Regii Numophylacii Holmiensis (Uppsala 1848) adlı iki çalışmaya yapan Tornberg, Uppsala ve Lund kütüphanelerinde bulunan yazmalarla ilgili olarak da iki çalışma yapmıştır. Söz konusu çalışmalardan Codices Arabici, Persici et Turcici Bibliothecæ Regiæ Universitatis Upsaliensis (Uppsala 1849) adlı çalışması Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunan Arapça, Farsça ve Türkçe 512 yazmanın Latince tanıtımını içermektedir. Diğeri ise, Codices Orientales Bibliothecæ Regiæ Universitatis Lundensis (Lundae 1850) başlıklı çalışmasıdır ki Lund Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunan elli İslâmî yazmanın tanıtımını içermektedir. Tornberg’in son çalışması ise, Codices Orientales Bibliothecæ Regiæ Universitatis Lundensis, Supplementa (Lund 1853) olup, önceki çalışmanın zeyli niteliğindedir ki yirmi İslâmî yazma tanıtılmıştır.

Tornberg’in diğer bir çalışması ise Kur’ân-ı Kerîm’in İsveççe’ye tercümesidir. Koranen. (Lund 1874).

Carlo de Landberg (ö. 1924)

1848 yılında Göteborg’da doğan Carlo de Landberg, Nam-ı diğer Şeyh Ömer es-Süveydî (es-Süedî), çalışmalarını Arap dili üzerine yapmıştır. Avrupalı şarkiyatçıların ilk kongrelerinden biri onun himayesinde 1889 yılında Stockholm ve Oslo’da düzenlenmiştir. Turaf Arabiyye/Primeurs Arabes başlığı altında neşrettiği Arapça çalışmasında adını Şeyh Ömer es-Süveydî olarak yazmış ve eserine de Arapça kaleme aldığı bir giriş yazısıyla başlamıştır. Besmele ve hamdele ile başladığı giriş yazısını ve “billahi’l-i’tisâm” diye bitirmiştir. Landberg, 1924 yılında Bern’de ölmüştür.

Landberg, İki bölümden oluşan Primeurs Arabes (Turaf Arabiyye) adıyla neşirler yapmıştır. Birinci bölümde (Leiden 1886) İbn Kemal’in e’t-Tenbîh alâ ğalati’l-câhili ve’n-nebîh, Burhâneddin el-Bikâî’nin Nazmü’d-dürer adlı tefsirinden alınan “Luabü’l-Arab bi’l-meysir fi’l-Câhiliyyeti’l-ûlâ” başlıklı kısım, Murtazâ ez-Zebîdî’nin Risâletü Neşveti’l-irtiyâh fî hakîkati’l-meysir ve’l-kıdâh ve Ebû Hilâl el-Askerî’nin şerhiyle birlikte Ebû Mihcen es-Sekafî’nin divanı yer almaktadır. İkinci bölümde (Leiden 1889) ise Züheyr b. Ebû Sülmâ’nın divanını ve bunun Şentemerî şerhiyle Ebû Mihcen ve Züheyr divanlarında açıklanan kelimelerin indeksi yer almaktadır.

Critica Arabica (Naḳd ʿArabî, Leiden 1886-1898) adlı bir çalışma yapan Landberg’in diğer bir çalışması ise,  el-Fethu’l-kussî fi’l-fethi’l-Kudsî (Leiden 1888), adıyla neşrettiği İmâdüddin el-İsfahânî’nin Hittîn Savaşı, Kudüs’ün fethi ve diğer bazı olayları ihtiva eden eserinin I. cildinin neşridir.

Tor Julias Efraim Andrae, (ö. 1947)

1885 yılında Vena’da doğan Tor Julias Efraim Andrae, çalışmalarını daha çok Hz. Muhammed (s.a.v) hakkında yapmıştır. Andrae’yı diğer oryantalistlerden ayıran yön ise, neşir ve tercüme çalışmalarından çok telif çalışmaları yapmış olmasıdır. İslâm’ı bir dünya dini olarak gören Andrae, bir taraftan bazı şarkiyatçılar tarafından tamamıyla katı bir din gibi gösterilen İslâm’ın aslında böyle olmadığını söylerken diğer taraftan Hz. Muhammed’in vahiy aldığını kabul etmektedir.  Onun Die Person Muhammeds in Lehre und Glauben Seiner Gemeinde (Stockholm 1918) adlı eseri,  Schimmel’e göre, “kendisine vahiy gelen bir kul” olarak Hz. Muhammed’in nasıl ve niçin kâinatın merkezi ve en mükemmel kişisi olduğu sorusuna verilen en iyi cevaptır. Ayrıca eserde Batı’da ilk defa Hz. Muhammed’e duyulan saygı, müslüman dindarlığı ve İslâm mistik teorisinin gelişmesi gibi temalar üzerinde durulmaktadır.

Ümmetinin İnancı ve Öğretileri

Çerçevesinde Muhammed

adlı eserin kapağı

Muhammed Hayatı ve

Öğretisi adlı eserin kapağı

Tor Andrae’nın Der Ursprung des Islam und das Christentum -İslam’ın ve Hıristiyanlığın Menşei- (Uppsala-Stockholm 1926) adlı çalışmasının yanı sıra, Almanca’ya Mohammed Sein Leben und Glaube, -Muhammed Hayatı ve İnancı- Göttingen 1932) adıyla Almanca’ya tercüme edilen edilen Muhammed Hans Liv och Hans Tro (Stockholm 1930) ölümden sonraki hayata dair inancını anlattığı Die Letzten Dinge -Son Şeyler- (Uppsala 1934), adlı çalışması da bulunmaktadır. Bekir Armağan tarafından Tor Andrae’nin Eserlerinde Hz. Muhammed, adlı bir doktora çalışması yapmıştır. Tor Andrae da çalışmalarını diğer İsveçli şarkiyatçılar gibi Almanca ve İsveççe kaleme almıştır.

Karl Vilhelm Zetterstéen, (ö. 1953)

1866’da İsveç’in Dalarna bölgesindeki Orsa kasabasında dünyaya gelen Karl Vilhelm Zetterstéen, ilk ve orta eğitimin ardından 1884-1889 yılları arasında Uppsala Üniversitesi’nde Sâmî diller öğrenimi gördü. İbn Mu‘tî’nin ed-Dürretü’l-elfiyye fi’l-ilmi’l-Arabiyye adlı eseri üzerine hazırladığı tezle 1894’te doktor unvanını aldı. 1895’te Almanya’ya giderek Berlin Üniversitesi’nde oryantalist Eduard C. Sachau’nun yanında çalıştı. 1895-1904 yıllarında Lund Üniversitesi ve 1904-1931 yıllarında Uppsala Üniversitesi’nde Doğu dilleri profesörü olarak görev yaptı. 1906’da Uppsala’da bazı İsveçli şarkiyatçılarla Le Monde Oriental (1906–1946) dergisini kurdu ve 1922-1928 arasında bu derginin editörlüğünü yürüttü.  (Dergi, 1952 yılından sonra Orientalia Suecana adıyla yayın hayatına devam etmektedir.) Şarkiyatçıların hazırlamış olduğu Enzyklopaedia des İslâm/İslam Ansiklopedisi’nde pek çok madde yazan Zetterstéen, 1953 te Uppsala’da öldü.

Zetterstéen ve İsveççe Kur’ân Tercümeleri

Zetterstéen önce Kur’an’dan seçtiği bazı sûreleri (Stockholm 1908), ardından Kur’an’ın tamamını İsveççe’ye tercüme etmiştir (Stockholm 1917). Zetterstéen’in tercümesi, Avrupa dillerinde yapılan en iyi Kur’an tercümesi kabul edilmektedir. Yukarıda belirttiğimiz üzere, Tornberg de Kur’ân-ı İsveççe’ye tercüme edenlerden biridir.

Burada şunu da hemen ifade edelim ki, İsveççe’ye ilk defa Johan Adam Tingstadius (ö. 1827) tarafından Kur’ân-ı Kerîm’in kısmî bir tercümesini yapılmıştır. Johan Fredrik Sebastian Crusenstolpe de (ö. 1882) Kur’ân’ı tercüme edenlerden biridir. (1843) Daha çok yaptığı Kur’an tercümesiyle tanınan Crusenstolpe, 1825’te Yunan ayaklanmasına katılarak Türkler’e karşı savaşmış, daha sonra Cezayir ve Fas’ta bulunmuştur. Åke Ohlmarks (ö. 1984) (1961) ve İslâm’ı seçen İsveçli diplomat Mohammed Knut Johan Richard Bernström da (ö. 2009) Kur’ân’ı tercüme edenler arasındadır.

Zetterstéen’in diğer çalışmalarına gelince, İbn Mu’tî’nin (ö. 628/1231) Arapça grameri hakkında kaleme aldığı ve Elfiyyetü İbn Mu’tî olarak bilinen bin beyti geçen manzum eseri hakkında Ur Jahjâ bin Abd al-Mu’tî ez-Zawâwî’s dikt ed-Durra el-Alfîje fî ilm el-Arabîje (Leipzig 1895) adlı doktora çalışması yapmış daha sonra da bu çalışmasını genişleterek Almanca giriş ve yine açıklamalarla birlikte Die Alfiye des Ibn Mu’tî. Nach den Handschriften von Berlin, Escorial und Leiden (Leipzig 1900) adıyla yeniden basmıştır.

Zetterstéen’in önemli bir çalışması da Eduard Sachau’nun editörlüğünde yapılan İbn Sa‘d’ın kıymetli eseri  et-Tabakâtü’l-kübrâ’nın neşrine sunduğu katkıdır. Beş ve altıncı ciltlerin tahkikini gerçekleştirmiştir. (Leiden 1905-1909)

Baltadjy Mehemed Pascha och Peter den store 1711-1911 (Uppsala 1920) Zetterstéen’in diğer bir çalışmasıdır ki Ahmed Refik’in 1911’de yayımlanan eserinin İsveççe’ye tercümesidir.

Zetterstéen’in Kur’ân

tercümesine ait kapak

Türkische Urkunden’e

(Türkçe Belgeler)

ait kapak

Zetterstéen, İsveç Kraliyet Arşivi’nde bulunan vesikalar üzerine iki çalışma yapmıştır. Bunlardan ilki, Türkische Urkunden (Türkçe Belgeler) (Uppsala-Leipzig 1938) -Akdes Nimet Kurat’la birlikte neşir ve Almanca’ya tercümeden ibarettir- diğeri ise, Türkische, Tatarische und Persische Urkunden im Schwedischen Reichsarchiv (Uppsala 1945) adlı çalışmadır.

Zetterstéen, Uppsala Üniversitesi’nde bulunan Arapça, Farsça ve Tüerkçe yazmalar hakkında iki çalışma yapmıştır. Bunlardan ilki, Die Arabischen, Persischen und Türkischen Handschriften der Universitätsbibliothek zu Uppsala (I-II, Uppsala 1930-1935) isimli çalışmasıdır. Zetterstéen, Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunan ve İsveçli müsteşrik C. J. Tornberg tarafından 1849’da Latince olarak katalogu yayımlanan Arapça, Farsça ve Türkçe toplam 512 yazmayı, kütüphaneye sonradan gelen 110 yazma ile birlikte yeniden kataloglayarak yayımlamıştır. Eserin ilk cildini Tornberg’in katalogunun bazı ilâvelerle Latince’den Almanca’ya tercümesi, II. cildini ise diğer yazmalar teşkil etmektedir.

Zetterstéen’in ikinci çalışması ise Verzeichnis der Hebräischen und Aramäischen Handschriften der Königlichen Universitätsbibliothek zu Uppsala (Lund 1900) adlı çalışmasıdır.

Burada zikrettiğimiz çalışmaları dışında pek çok telif, tercüme ve neşir çalışması bulunan Zetterstéen, bazen Abdurrahman müstear ismini kullanmıştır.

Konunun kaynakları

Şemseddin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları-Tarih ve Müverrihler-

Abdurrahman Bedevî, Mevsûatü’l-müsteşrikîn

Necîb el-Akîkî, el-Müsteşrikûn

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (“İsveç”, “d’Ohsson” “Zetterstéen”, “Tornberg”, “Landberg”, “Tor Andrae” md.leri)

Bekir Armağan, Tor Andrae’nin Eserlerinde Hz. Muhammed (Doktora tezi)

Le Monde Oriental (dergi)

İslamica (Dergi)

https://www.alvin-portal.org/

Adı geçen oryantalistlerin çalışmaları.