Vefatının 80. Yılında Muhammed Hamdi Yazır Ve Hak Dini Kur’an Dili’ndeki Edebî Kültür Üzerine

Tanzimat’tan sonra doğan, cami medrese ve tekke atmosferinden beslenen, son eserlerini Cumhuriyet döneminde veren alim ,arif ve sanatkârlardan biri de Elmalı’lı Muhammed Hamdi Yazır’dır. 1878 de Antalya/Elmalı’da doğan 27 Mayıs 1942 de İstanbul’da vefat eden  Yazır, ilmin derinlikleri kadar güzel sanatların büyüleyici sahillerini de tanımıştır. Onun için , İbnülemin Mahmud  Kemâl’in  Son Hattatlar[1] isimli eserinde tanıttığı şahıslardan  biri  de o olduğu gibi  son yüzyılın  Hamdî mahlaslı şairlerinden biri de odur.[2]

Şüphesiz onun en büyük eseri Elmalı Tefsiri diye meşhur olan Hak Dini Kur’an Dili isimli eseridir[3].1935-1938 yılları arasında 9 cilt olarak Diyanet İşleri Reisliği’nin beşinci kitabı olarak  çıkan bu eser, Cumhuriyet döneminin en mühim “olay”larından biridir.[4]Çünkü otuzlu yıllar ülkemizde hem din eğitiminin hem de dinî yayıncılığın  kelimenin tam anlamıyla dibe vurduğu hüzünlü/sıkıntılı bir zaman dilimidir. Bu “karanlık”devirde sözkonusu tefsir ve onun ikiz kardeşi Tecrid-i sarîh[5] tercümesi adeta güneş ve ay gibi doğmuştur.

Tefsir , fıkıh kadar, kelâm  bilen, Fahreddin Razî kadar Muhyiddin İbn Arabî’yi tanıyan[6], Batı felsefesiyle ilgili Fransızca’dan kitap tercüme ve tenkid edebilecek kadar bu kültüre  de âşina olan müfessirimiz,[7] çağdaş meselelere de kafa yormuş, çare aramıştır.[8]

Bu yazıda onun tefsirinde gerekli gördüğü yerlerde  zevkle kullandığı Türkçe mısra ve beytler bir araya getirilerek edebî zevkine işaret edilmeye çalışılacaktır.[9] Şu da ilave edilmelidir: Bazan onun bir  ayeti açıklarken kullandığı  muhteşem nesir ,nazmın çok ötelerine gitmiş, adeta yazar ile  coşkun bir vecd hali buluşmuştur.

Tefsirin ilk satırlarını teşkil eden şu meşhur müsecca’ nesirli dua, Tazarrunâme[10] sahibi Sinan Paşa’yı hatırlatmıyor mu?

İlâhi!

Hamdini sözüme sertâc ettim

Zikrini kalbime mi’rac ettim

Kitab’ını kendime minhâc ettim

Ben yoktum var ettin

Varlığından haberdâr ettin

Aşkınla gönlümü bîkarar ettin..[11]

1.Tercümenin zorluğu

Müfessirimiz eserin Mukaddime bölümünde konu ile ilgili bir çok meseleye temas etmiştir. Bunlardan biri de Kur’an-ı kerim gibi ilâhî bir kitabın hakkıyla tercüme edilip edilemeyeceği   meselesidir. Edebiyattan örnek veriyor:

“Lisânî husûsiyeti olmayıp sırf akl u mantıka hitap eden kuru ve fennî eserlerin kabiliyet-i ilmiyyesi terakkî etmiş olan lisanlara hakkıyle tercümesi kabil olduğunda söz yoksa da, hem akla hem kalbe yahut yalnız zevk u hissiyyâta hitap eden ve lisan nokta-i nazarından edebî kıymeti ve zevk-ı sanatı hâiz bulunan canlı ve bediî eserlerin tercümelerinde muvaffakiyet görüldüğü nâdirdir. Bunları tanzîr etmek tercüme etmekten daha kolay gelir. En basit bir misal olarak Türkçe’mizin şu beytini alalım:

Geh gözde geh gönülde hadengin mekân tutar

Her kanda olsa kanlıyı elbette kan tutar[12]

Şüphe yok ki bu mazmunda buna benzer ve belki daha güzel nazireler söylenmiştir. Lâkin bu beyt ayni letâfetle acaba başka bir lisana tercüme edilebilir mi? Hatta şimdiki lehçemizle “her nerde olsa kanlıyı elbette kan tutar” denilse mısraın bir cinası ve telmihi acaba zayedilmiş olmaz mı? Böyle her nerede olursa olsun kanlıyı iki kan arasında yakalayıp tutturmak hissini verecek mütecânis üç kelimeyi cemedip bir mısraa dercedivermek kaç lisanda mümkin olur?” (I/Mukaddime,10)

Konu ile ilgili bir örnek te Fuzulî’den verir. Güzel sözleri yanlış yazı ile berbat edenlere hitaben Divan’nın başına Arapça bir dörtlük yazar. Sonra bunu kendisi nazmen tercüme eder:[13]

Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahririn

Ki fesâd-ı rakamı sûrumuzu şûr eyler

Gâh bir harf sukûtuyla kılar nâdir’i nâr

Gâh bir nokta kusûruyla gözü kör eyler (I Mukaddime,/11)

2.Türkçenin Güzelliği

Müfessir, kendinden , yetişme tarzından, dünyaya,kültürel olaylara bakış felsefesinden bahsettikten sonra konuyu bir beytle toparlıyor:

“Ben hâlis Anadolu’lu, öz, Oğuz Yazır türkü’yüm. Onbeş yaşımda İstanbul’a geldim. Ne Arabistan’a gittim ne Türkistan’a. Ne İran’ı gördüm, ne Frengistan’ı. Öğrendiğimi bu vatanda öğrendim. Yazır’ın, Kayı, Kınık, Bayındır, Eymir, Avşar gibi büyük Oğuz kabilelerinden biri olduğunu da Arapça’dan, Divanu Lugati’t-Türk’ ten[14] öğrendim. İran’da çıkan yünden, Avrupa’da bükülen ipten Türk tezgâhında dokunan halıyı Türk malı tanıdım. Bir binanın mimarisi Türk olmak için bütün kerestesi yerli olması lâzım değildir diye işittim. Afrika madenlerinden çıkmış bir altının üzerinde bir Türk sikkesi gördüğüm zaman ona Afrikalının değil bizim altınımız dedim.

Ruhî-i Bağdadî’nin

Sanma ey hâce ki senden zer u sim isterler

‘Yevme lâ yenfeu’de kalb-i selim isterler

sözünü duyduğum vakit bunu Türkçe’den başka bir lisanın edebiyatına kaydedemediğim gibi Türkçe’nin en güzel sözlerinden tanımakta tereddüt etmedim” (I/Mukaddime,18)

3.Zâhir ve bâtınıyla Kur’an’ı Anlamak

Bir metnin sadece zâhirine bakarak hüküm vermek veya batınını esas alarak neticeye gitmek. Bu ciddi bir meseledir. Zâhiriyye ve Batıniyye ekollerinin de temelinde bu tartışma vardır.

“Fıtratın bu nizamı nazarımızda nasıl böyle hem zâhir ve hem bâtın ise , Kur’anın süreleri ve ayetleri beynindeki nizâm-i ilmî ve bediî dahi onun gibi ve hatta ondan ziyade zâhir ve ondan ziyade bâtındır. Zâhir olması kemâlinden, bâtın olması da adem-i tenâhisindendir.  Bu haysiyetledir ki bir şairimiz:

Bikr-i fikri kâinatın çâk çâk oldu fakat

Perde-i ismette kaldı mea’ni-i Kur’an henüz

demiştir” (1/49)

4.Oruç ve Takva

Oruç ibadetiyle  ilgili  Bakara süresinin 183. ayetinin son kısmında yer alan “umulur ki takva sahibi olursunuz” ifadesinin tefsirinde bu ibadeti yerine getirme konusunda hassas davranamayanlara sözü getirerek şöyle diyor:

“Oruç tutmayan sabretmesini bilmez, iktisad-ı nefsânisini gözetemez, hele refah içinde yaşayanlar hiç oruç ta tutmazlarsa bütün hürriyetlerini şehvetlerine kaptırırlar. Şunun bunun ırz u malına tecâvüzden kendilerini alamazlar. Haram, helal seçemezler. Hatta vicdanları da istemiye istemiye rezâletlere atılırlar. Nihayet nefislerine da zulmederler, kendilerinde akl u vicdan, din u iman hilafina telef eylerler:

Kimi vicdâna dokundu kimi cism u cana

Zevk nâmına ne yapdımsa peşiman oldum

diyerek inlerler giderler” (1/627)

5. Gecenin Sihiri

Kur’an-ı kerim’in Ramazan ayında özellikle Kadir gecesi nâzil olması ile, geceye, Hira mağarası’nda yaşanan lâhutî geceye atıfta bulunarak meşhur beytin ikinci mısraını[15] naklediyor:

Mübteyâ-yı gama sor kim geceler kaç saat

“Bu suretle ehl-i dile huzûr-i ilâhîde kanlı göz yaşları döktüren niye leyâl-i ıstıbârın pek büyük beşâretlere, saadetlere mebde olduğu vakidir. Ne hikmet-i sübhaniyyedir ki envâr-ı saâdet gündüzlerin nâsiye-i tâbnâkinden ziyade gecelerin simây-ı hazininden doğar. Çok gülenler ağlamağa namzet olurken ağlayanlar, hele Hak yolunda ağlayanlar gülmeğe istihkak kazanırlar”(1/647)

6.İsrafa Batmak

”Mallarını gece, gündüz gizli ve açık olarak verenler” ile ilgili ayetin (Bakara,2/274)tefsirinde sözü  bu konudaki zaaflarımıza getirmektedir:

“Öyleleri vardır ki oyun masalarında avuç avuç paraları havaya atmaktan korkmaz da beri tarafta devlet ü milletin eksiğini düşünmez ,karşısında yoksulluktan kıvranan hemşehrisinin, hemcinsinin kursağına bir lokma ekmek yetiştirmekten tiksinir, kıskanır. Fazla olarak ona karşı’görüyor musun işte sen açsın ben tokum, sen inlersin ben zevk ederim’ gibi bir hiss-i gurur ve iftihar ile çalım da satar. Düşünmez ki ferdin sefâleti heyet-i ictimaiyyenin sukutudur. Ve heyet-i ictimaiyyenin sukut u sefaleti erinde gecinde bütün efrâdına sâridir. Düşünmez ki bir insanın muhitindeki sefâlet ü ihtiyac kendi sefâlet ü ihtiyacıdır. Serhatlerdeki gedikler hanenin gedikleridir. Ailesinde akrabasında, komşusunda, hemşehrilerine, hemcinslerindeki açlıkların, hastalıkların, perişanlıkların, felaketlerin hepsi insanın kendi mevcudiyetindeki rahnelerdir. Fukaraların gözleri önünde açık lokantaların süslü masalarında veyahut velvele-i hay u huyu etrafı çınlatan gümbürtülü hanelerin yemek salonlarında hayat-ı umumiyyeye göz yumarak kahkahalarla yeyip içip, servetler israf eden erbab-ı gaflet düşünmez ki fazla kaçırdığı her lokma belki bir fakirin bir iki günlük  kût-i lâyemutu olurdu. Bir lokma belki binlerle kimselerin hakk-ı hayatından sıyrılmış, sızdırılmış bir hâsıla-i sa’y ü amel bulunuyordu. Düşünmez ki her kahkaha bir çok erbâb-ı ihtiyacın gayz-ı derûnîsini kaynatacak, ehl-i iffetin kuvve-i tahammüliyyelerini çatlatacak, nâmuskârlara fesadlara, sirkat ü şekâvetlere sevkedecek bir midrab-i heyecân olabilir:

Evet kuvvet nedir bilmezsin ey mağrur-i nahvet sen

Ezer bir muşt-i kudret beynini yevm-i mesârında

7. Şehvetler

Aliimran suresinin 14. ayetinde sıralanan nefsanî arzular ve şehvetler tefsir edilirken sözü şöyle bağlamıştır:

“İşte böyle şehevât mahabbetini pek güzel bir şey zannetmeleridir ki kendilerini her fenalığa sürükler. Bu müştehayâta böyle mahabbet ise göründüğü gibi güzel bir şey değildir. Bunların gâye-i emel ittihaz edilmeğe değerleri yoktur. Nihayet bunlar alçak bir hayat metaıdır:

İnsan bırakır hepsini hin-i seferinde[16] (2/1052)

8.Gurur

Yaptıklarıyla mağrur olan, yapmadıklarından dolayı medh u sena edilmekten memnun olan “hasta” tipler için şöyle diyor:

“Mağrurlanmak, istikbalden gaflet etmek ve vazifenin  kendine ait olmadığını bilememek, yaptığı işi büyüksünüp kendine onu büyük görmek gibi bir küçüklüktür. Ve yapmadığını yapmış gibi gösterilip metholunmaktan hoşlanmak  ise tahrif-i haktan bir zevk almak ve Allah’ı unutmaktır. Evvelkisi buna sevkeder. Bu ikisi bir yere gelince de azab-ı elime mustahık olur. Maatteessüf bu halde bulunanlar ne kadar çoktur.

Yek Beyza vü sad hezâr gıdgıdak (2/1254) (Bir yumurta ama binlerce gıdgıdak)

9.Nasihat

Nisa suresindeki karı-koca ilişkilerinden bahseden ayette geçen ‘vedribühün’ ifadesini hafifçe döğüveriniz şeklinde tercüme ettikten sonra açıklamalarına dibnotta devam etmiş ve  Ziya Paşa’nın meşhur beytini nakletmiştir:

Nush ile yola gelmeyeni etmeli tekdir

Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir  (2/1351)

10.Tağut/Diktatör

Allah için muharebe eden iman taraftarlarıyla,  tağut için savaşan şeytan taraftarlarından bahseden ayeti tefsir ederken diktatörlere=cebâbire işaret ediyor:

“Müfessirin diyorlar ki bunun için ehl-i hakk u hayır hayatlarında fakr u ibtilâ içinde bulunsalar bile ilelebed azîz olarak zikr-i cemilleri baki kalır. Bugün olmazsa yarın behemehal mesûd olurlar. Şerr u şeytanet, tuğyan u tezvir ile icra-yi hükmeden cebâbirenin tahakkümleri de ne olsa söner, yerlerinde yeller eser. Şayet yâdolunurlarsa lanetle yadolunurlar. Bir şairin[17] dediği gibi:

Zulmün topu var dehşeti var savleti varsa

Hakkın da bükülmez kolu var kuvveti vardır

11.Tarihten ders almak

Kur’an’daki kıssalardan ders almak üzerinde dururken isim vermeden Mehmet Akif Ersoy’dan bir dörtlük nakletmiştir.“Mümin bir delikten iki kere sokulmaz. Geçmiş felaketlerden ibret alır da tekerrürüne sebep olmazlar. Fakat matbu’ul-kulûb ( kalpleri mühürlenmiş) olanların bu ibret ve intibah kabiliyeti söner de şairin:

Geçmişten adam ibret alırmış ne masal şey

Beş bin senelik kıssa yarım hisse mı verdi

Tarihi tekerrür diye tarif ediyorlar

Hiç ibret alınsaydı tekerrür mü ederdi

dediği gibi tarihî felâketler şekilden şekle tekerrür eder.(3/2264)

12.Ümmî Peygamber

Ümmî kelimesinin üç farklı yorumuna temas ettikten sonra şöyle diyor: “ Ve kemâlât-ı ilmiye ve ameliyesi, okuyup yazanları aciz bırakan bir Peygamber hakkında her türlü şüpheyi kat’eden ve onun doğrudan doğru min indillah mürsel(Allah tarafından gönderilmiş) bulunduğunu bizzarure isbat eden hârikulâde bir sıfat-ı kemâl, yani bir mucizedir.Bu haysiyetle ‘resul-i nebiy-yi ümmî’ vasfı ‘o risalet ve nübüvveti bedihî sahib mucize’ demenin daha beliğidir.Nitekim Türk şairi Fuzûlî bunu şu beytiyle anlatmıştır:

Bakî mucizler ne hâcet vasf-ı hak isbatına

Cahil iken el, senin ilmin yeter burhan sana (3/2298)

13.Cenneti Kazanmak

Allah yolunda mal ve canlarıyla cihad edenlerin  cenneti hak ettiklerini/satın aldıklarını beyan eden ayetin tefsiri yine Kerbelâ’lı Fuzûlî’ye ait bir beyt ile sona ermektedir:

Cânı, cânân dilemiş vermemek olmaz ey dil

Ne nizâ’ eyliyelim ol ne senindir ne benim

14.Mi’rac

İsra suresinin ilk ayetini genişçe tefsir ettikten ve konu ile ilgili farklı yorumlara temas ettikten sonra bu büyük olayı farklı bir şekilde tarif ediyor: “Mi’rac, Peygamber’e ayet göstermekten ibaret değil, Peygamber’in kendisini  bir ayet olarak kâinata göstermektir. İlave ettiği dörtlük şöyledir:

Muhammedden diğer yok dahil olmuş kâbe kavseyn’e

Kirâm-i enbiyadan girmedi bir fert o mâbeyne

Haremgân-ı visâle Ahmedî tenha olub Mevlâ

O halvet oldu mahsûs Hazret-i Sultan kevneyne  (4/3152)

15.Peydâ Redifli Gazel

Kendisi de şair olduğu için tefsirinde yeri geldiğinde edebî mahsülleri kullanmaya özen gösteren Muhammed Hamdi Yazır, genellikle beyt iktibas etmiştir. Az da olsa tek mısra ve iki beyt aktardığı da olmuştur. Fakat sadece bir yerde bir gazelin, son beyti hariç bütününü nakletmiştir. Şiirin mahlas beytini vermediği için ilk anda şairini çıkarmak zor ise de, Fuzûlî’nindir. Ancak Niyâzî-i Mısrî’nin de peyda redifli tevhid konusunu işleyen nutk-ı şerifinin olduğu bilinmektedir. Her halde Fuzûlî’nin mısraları daha çok hoşuna gitti. Öyle anlaşılıyor ki “Allah: Yaratanların en güzeli..” ifadeleri ona çok şeyler hatırlatmış onu mest etmiştir. İşte uzun bir  cümle ve o şiir: “ Mevcut olmayan tabiatları vucûde getiren, vucüde gelen tabiatları dilediği gibi tahvil edip değiştirerek en güzel neşetler için kıvamına koyan, câmid bir çamurdan nâmî bir sülâle çıkaran, hakîr bir sülâleden ber-vech-i bâlâ dilber bir insan yaratan o Allah, öyle büyük öyle yüksek ki ne kadar hâlık farzedilse öyle güzel, öyle güzel yaratan tasavvur olunamaz.”

Zehi zâtın nihân u ol nihanden mâsiva peydâ

Bihâr-ı sun’ına emvâc peydâ ka’r nâ-peydâ

Bülend ü pesti âlem şâhid-i feyz-i vücûdundur

Değil bîhûde olmak yoğiken arz u sema peydâ

Meâl-l hikmetin izhârı kudret kılmağa etmiş

Gubâr-ı tîreden âyine-i git u nümâ peydâ

Demâdem aks alır mir’ât-i âlem kahr u lutfundan

Aninçun geh küdûret zâhir eyler geh safâ peydâ

Gehi toprağa eyler hikmetin bin mehlika pinhan

Gehi sun’un kılar toprakdan bin mehlika peydâ

Cihan  ehline tâ esrâr-ı ilmin kamlıya Mahfî

Kılıbdur hikmetin küffâr içinde enbiya peydâ

16.Süs

Kadınların süs ve zinetlerini başkalarına göstermemeleri konusu işlenirken tesettür meselesine de girmiş ve  sonunda şu mısraları aktarmıştır:

Hüsn olsa da vâcibü’t-tecelli

Gizler onu hak nikab içinde

Ağyarına gösterir mi hurşid

Didârını hiç o tâb içinde (4/3505)

17. Burclar

Furkan suresinde gökyüzü ve burclara dikkatimizi çeken ayetleri tefsir ederken burcların isimlerini ve ilgili oldukları mevsimleri ihtiva eden şu dörtlüğü nakletmiştir:

Hamel u sevr ile Cevzâde olur fasl-ı bahar

Seretân u Esed u Sünbüledir yazda karar

Tuttu güz faslını Mizân ile Akreb dahi Kavs

Cedi vü Delv ile Hût oldu zemistâne medâr (5/3609)

18.Kötülüğe İyilikle Cevap Vermek

Müfessirimiz bu konu ile ilgili meşhur beyti tekrarlamıştır:

İyiliğe iyilik her kişinin kârı

Kötülüğe iyilik er kişinin kârı (5/3747)

19.Ehl-i Kitab İle Mücadele

Zâlim olanları hariç Ehl-i kitab ile en güzel bir şekilde mücadele etmeyi emreden (Ankebut,29/46) ayette bir beyti, ikinci defa kullanmıştır:

Nush ile yola gelmeyeni etmeli tekdir

Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir

20.Rüzgâr

Hz. Süleyman’a rüzgarın müsahhar kılınışı ile ilgili ayeti (Sebe,34/12) tefsir ederken şu beyti nakletmiştir:

Seyretti heva üzre denir taht-ı  Süleyman

Ol saltanatın yeller eser şimdi yerinde (5/3951)

21.Kadeh

Cennet nimetleri sıralanırken içki ve dolu dolu kadehten de bahsedilir.”Bunlar dünya işretleri gibi değil” dedikten sonra “Nâilî-yi Kadim olsa gerektir” dibnotuyla bir beyt naklediyor:

Hûn-i çiğerle memlu câm-ı zer olmadansa

Bî inkisâr-ı hâtır şikeste sagar olsun (6/4555)

22.Mehmet Akif

Mehmet Akif ile  Hamdi  Yazır arasındaki ilişki bilinmektedir. Özellikle bu tefsirin Meâl kısmını o yapacaktı, tefsiri Yazır yazacaktı. Ama olmadı. Müfessirimiz ismini vermeden ondan bir iki beyt nakletmişti.  Fakat Haşr suresinin İsâr ile ilgili ayetinde (Haşr,59/9) farklı bir durum var:  “Yermük vak’asında şehitler içinde son nefesine gelmiş yaralıların, kendilerine verilen bir yudum suyu bile, yanında inleyen arkadaşından, arkadaşına nasıl îsâr edip dolaştırttığı tarihî vakıanın kudsiyeti Âkif’in Safahat’ında ne güzel tasvir edilmiştir”[18] Bu tesbitten sonra şiir –herhalde uzun olduğu için- iktibas edilmemiştir.(6/4844)

23.Cihad

Savaşa her zaman hazır olmak , gerekli bütün maddi/askerî tedbirleri almak ama Allah’a rabt-ı kalbi hiç unutmamak. Bu konuda da şu dörtlüğü nakletmeyi uygun bulmuştur:

Bir na’tinde Nâzım der ki

Hükmün yürütür aşk vuhûş ile tuyûra

Yok emrine serkeşlik eder made vü nerde

Bî zur-i sipeh aşk eder alem-i teshir

Ne zirh u ne miğferde ne tiğ u ne siperde(6/4858)

24.Munafıklar

Munafikûn suresinin 4. Ayetinde yer alan “..her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar.Düşman onlardır.Onlardan sakın..” bölümünü tefsir ederken “onlardan sakın zira düşmanın en tehlikelisi gülerek sokulup sinede patlayandır” dedikten sonra şu beyti naklediyor:

Yaktı nice canlar o nezâketle tebessüm

Şir’in[19] dahi kasd etmesi cana gülerekdir (6/5002)

25.İstişhad

Muhammed Hamdi Yazır’ın  tefsirinde iktibas ettiği  eski tabirle istişhadda bulunduğu Türkçe beyitleri takip ediyoruz. Eserde Arapça pek çok şiirin yer aldığını söylemeye hacet yok. Onlar şimdilik konumuz dışındadır. Sözkonusu beyitlerin büyük bir kısmının tercümesini de metin içinde veya dibnotta  vermiştir. Muhyiddin İbn Arabî’nin Fütühât-ı Mekkiyye isimli eserinden , Hakka suresinde Arş konusunu şerhederken  tercüme ettiği  yedi beyitlik bir şiir de vardır. (7/5323 )

Yalnız Hz. Ali’ye nisbet edilen o meşhur beytin tercümesini  -teberrüken-aktaracağız.

“Allah size sûret verdi ve en güzel sûreti verdi” (Gâfir,40/64)   ayetini tefsir ederken  şöyle diyor: “..Bu vechile ömrünün hâsılına göre kendini ya daha ziyade güzelleştirir, illiyyine yükselir,yahut da  çirkinleştirir ,esfel-i safiline yuvarlanır. Demişlerdir ki: İnsan âlem-i ulvî ile âlem-i süfli beynini câmi’dir. Bu da mücerredât âleminden emr-i rabbânî olan ruhu ile maddiyat âleminden olan bedeni hasebiyledir. Şu beyti Hz. Ali’ye nisbet ederler:

Sanırsın ki sen bir küçük cirimsin

O âlem-i ekberse sende dürülü

Tin suresinde yer alan Ahsen-i takvim konusunu izah ederken aynı dörtlüğü farklı bir şekilde yine manzum olarak tercüme etmiştir:

İlacın sendedir de farkında olmazsın

Derdin de sendendir fakat görmezsin

Sanırsın ki sen sade küçük bir cirimsin

Halbuki sende dürülmüş en büyük âlem (8/5936)

26.Tevazu

Mülk suresinin 15. ayetinde geçen zelûl kelimesiyle zelil/zillet kelimesi arasındaki nüansa işaret  ederek şöyle diyor: “ Bunda aslolan hakaret ve horluk manası değil, kolaylık, yumuşaklık, uygunluk yani uysal manâsıdır. Bir şey zelûl olmakla beraber şerefli olabilir. Netekim tevazu bir şerefdir:

Hâk ol ki Huda mertebeni eyleye âli

Tac-i seri âlemdir o kim hâk-i kademdir (7/5226)

27.Cennet Nimetleri

Dehr/İnsan suresindeki ke’s, kadeh ve şarab kelimeleri vesilesiyle müfessirimiz şöyle diyor: “ Şu halde tam manasıyla dolgun kadeh neşesinde hiç humar olmayan, hal ve istikbalinde her türlü gam u kederden azâde olan safi bir hayat zevkı demek olur. Böyle bir hayat ise hayat-ı ahirettir. Çünkü dünyanın hiçbir neşesi yoktur ki keder ve humarı bulunmasın . Bu manâda müverrih Âli ne güzel söylemişdir:

Neşe ümmid ettiğin sağar da senden gamlıdır

Bir dokun bin âh işit kâse-i fağfûrdan

“Onun için ke’s tabirinde gözetilen tam neş’e manası dünya kadehlerinde , dünya şaraplarında yoktur.Onlar bir neşeye bedel bin tahrib ile doludur. Bundan dolayı Kur’an’da dünya şarabı “şeytan işi pislik”diye tavsif edildiği halde ahiret şarabı “temiz şarab” olarak tavsif olunmuştur. Dünyada ancak mutlak bir iman, safi bir aşk neşesi ile ruhanî bir gaye halinde mülahaza olunabilir. Bunda zevk-ı cismanîden zevk-ı rûhanîye, hüsn-i fâni mirâtından camâl-i mutlak şevkine geçen öyle derin ve lâyezâl bir neş’e-yi visâl vardır ki yolunda dünyadan geçilir, canlar fedâ edilir.

Canı canân istemiş vermemek olmaz ey dil

Ne niz’a eyleyelim ol ne senindir ne benim.

denilir.(7/5501-5502)

28.Hüsn ü Aşk

Tin suresinde yer alan Ahsen-i takvim, insanın en güzel şekilde yaratılması konusunu açıklayan,aşk ve sevda dolu  bazı cümlelerini okuyalım:

“Şüpne yok ki bu güzelliği yalnız cirm-i sağirde, maddi şekl ü kıyafette arayan hata etmiş olur. Yüzler ne kadar yaldızlansa onda bir mehtap parıltısı olmaz. Fakat mehtabı gören göz, hüsn-i aşkı sezen bir öz vardır ki güzellik ondadır. Ma’şuklarını mâh-ı tâbândan, hurşid-i rahşândan daha güzel olarak tavsif eden şairlerin  inleyen mâcerâ-yı aşkı hesaba gelmez. Şiirlerinde parlayan câzibe-i hüsn-i ân bile sade topraklara gömülmeğe mahküm maddi sûretin değil gönüllerde kaynaşan ruhânî bir tecellinin cilvesidir. Hüsn ü aşk zâhire dikilen bir sûret değil gönülde kaynayan bir manâdır.

Hayâliyle tesellidir gönül meyl-i visâl etmez

Gönülden özge bir yâr olduğun âşık hayâl etmez  (8/5937)

29.Pervane

Kâria suresinin 4. Ayetini “ o gün ki nâs çırpınıp yayılan pervaneler gibi olacak” şeklinde tercüme ettikten sonra devam ediyor: “Şiir ve edebiyatta pervane, kendisini ateşe atıncaya kadar şem’a ve şûleye düşkünlüğü sebebiyle fedâilikte mesel olmuştur. Nitekim Şeyh Sa’dî, feryâdıyla meşhur olan bülbüle, aşkı talim için

Ey murg-ı seher aşk zi-pervâne biyâmûz

Kân suhtera can şud u avâz neyâmed

Ey seher kuşu! Aşkı pervaneden öğren. Zira o yanmış suhtenin canı gitti de sesi çıkmadı. Yani sen de onun gibi can ver de feryâd edip durma! demiştir. Şüphe yok ki Sa’dî bununla bir ateşperestlik remzi değil aşk-ı ilâhide  sabr u ihlas ile bir fedâkârlık misali kasdeylemiştir. Bu manâ ile bizim divan edebiyatında da nardan ziyade nur üzerine dönen pervaneye dair

Döner pervâne-âsâ başıma her ârif-i billâh

Dilim bezm-i hakikatte çerâğ-ı rûşen olmuşdur

gibi binlerce mazmun söylenmişdir”.

Allâme Muhammed Hamdi Efendi bir satırla mühim bir konuya daha dikkatimizi çekiyor: “Mevlid-i Nebevî’ de Süleyman Efendi’nin

Bir aceb nur kim güneş pervânesi[20]

mısraı da bunun en güzellerindendir.” (8/6027-6028)

30.Zaman Nedir?

“Asra/zamana yemin olsun ki” diye başlayan Asr suresi vesilesiyle zaman nedir sorusuna cevap arayan eski, yeni düşünürlere temas ettikten sonra müfessirimiz şöyle devam ediyor: “Onun için felâsife ve mütekellimin, zaman mevcut mudur, madum mudur, mevhum mudur? Bizim ona ilmimiz bedihi midir, intizâi midir diye bahisler etmişler durmuşlardır:

Mazi hayal, manzar-ı âti henüz adem

Hal oynatır şuurumu bilmem nedir bu dem

Bir ân imiş meâli kitab-ı vücudumun

Ömrüm şu gamküsârım olan satr-ı mürtesem

“Böyle vaktinin kıymetini bilmek manâsınadır ki sûfiyye ‘sûfî ibnü’l-vakt olmalıdır’ yani ömrünün ve bilhassa fiilen içinde bulunduğu vakt-i hâlin kıymetini bilmeli  ve onunla yarın ahreti için ne kâr ne hayr edebilmek mümkin ise onu kazanmağa çalışmalıdır demişlerdir. Nasıl ki ‘bugünün yarını yoktur’ diye ahirete inanmayanlar da bilakis dünya zevkini sürerek gönüllerince kâm almak için ‘gün bugündür,saat bu saattir,ne yapacaksan şimdi yapmalıyız’ diyerek herçi bâd-âbâd  vaktine uyup çıkarını çıkarmak  manasına ibnüzzaman olmak,zaman geçince onunla beraber geçip gitmek isterler. Maksatları muhtelif olmakla beraber ikisi de:

Öğren rusûm-i asrı, lisanı, zemâneyi

Bak tab-i nâsa vakte münâsib tekellüm et

demeyi hoşlanırlar. (8/6070-6071)

31.Muasır Müşahit Hasımlar

Fil suresinde anlatılan  küçücük Ebâbil kuşlarının Ebrehe’nin koca fil ordusunu yok etmesi kıssası vesilesiyle öne sürülen  farklı görüş ve iddiaları geniş bir şekilde tahlil ettikten sonra bu tip olaylara “çağdışı masallar” diyenlere temas ederek şöyle diyor: “ Hayat içinde bindörtyüz sene evvel olmuş bir vak’ayı  bugün indî bir kıyas ile inkâr edivermek, masal deyip geçmek kolay gibi görünürse de onu bir yanlış tutmak için her cihetten fırsat gözetip duran muasır müşahit hasımlar müvacehesinde bî-pervâ haykırmak kolay değildir. O zaman Peygamber’e her taraftan gayz püsküren düşmanları bile ne inkâra ne tevile sapmamışken bugünkü dostları içinde ona inanamayıp da tevile kalkışanlara:

Düşman kadar olsun siper et sûret-i hakkı

Ey dost Hüseyn olmaz isen bari Yezid ol

denmez mi?

32.Şüphecilik

Son sure Nâs (insanlar)suresinin ayetlerini tefsir ederken ilk sure (Fatiha) ve Bakara’nın  ilk ayetleriyle irtibat kurarak Kur’an-ı kerim’in bütünlüğüne işaret etmiştir. Bu ilâhî Kitab’ın besmelenin “be”si ile başlayıp nâs kelimesinin “sin”i ile bitmesinden  bes=yeter  kelimesini üreten espiriyi de unutmamıştır:

Evvel u âhiri Kur’an niye bâ,sin geldi

Yani rehber iki âlemde bize Kur’an bes

Vesvese terimiyle ilgili ifadeleri şöyle: “ ..Halbuki insanın kendinden gelen veya az çok meyl u iradesine iktiran ettirilerek kendine yaptırtılan şer kendi şerridir.O ondan mesuldür.Ruhunu kirletmiş kendi kendine düşmanlık etmiş olur. Nefs-i insanînin en büyük âfeti işte böyle kendi içinden gelen fenalık, içindeki bozukluk, imansızlık, iradesizlik, himmetsizlik, yanlış anlayış, yanlış düşünüş, fena temayül, aldanış, basiretsizlik, kararsızlık hasılı bir kelime ile şüphecilik müvesvisliktir:

Mecruhu sanma cerh-i mücerreddir öldüren

Âfâtı bâtıniyyedir aslı musibetin (8/6421-6422

33.Son.

Geldik tefsirin sonuna. Müfessirimiz yıllarca süren mübarek faaliyetinin sonuna geldiğinde neler hissetti? Şanslıyız. Bu sorunun cevabı, muhteşem eserinin son sayfasını süslüyor:

“Bu abd-i âciz de hamd u tesbih ile O’nun lutf-i terbiyesine, feyz-i mülkine, inâyet-i ilâhiyyesine, rahmet u gufranına sığınarak hem kendim hem milletim, ihvân-i dinim hakkında vesveselerden azâde kalb-i selim ve vicdan-i müstakim ile o âkıbet-i hüsnaya tevfikini diler ve oniki seneden beri gece ve gündüz aşk-ı Hak ile gözlerinden nokta be nokta  eşk-i revân dökerek altmış senelik sahife-i hayatıma Kelâmullah’ın meâl ve tefsirini yazmağa çalışan hâme-i nâtüvânım bu noktada ‘Allah bes bakî heves’ diyerek hâtimeye vaz’ı imza etmek isterken râz-aşnâ-yı cûdi olmakdan bir an fâriğ kalmak istemiyen kalb-i nizârın da bu ibtihâl ile hatm-i mekâl eyler.

Geldim likana ermek için iş bu menzile

Haşret erenlerinle beni eyleyip kerem

Bir an imiş meâl-i kitab-i vucudumun

Ömrüm şu tercemanım olan satr-ı mürtesem

Levh-i rızaya yazdır İlâhî bu satırımı

Her dem nevâ-yı hamdini kaydeylesin kalem (8/6432)

34.Tarih

Kâinatta olup biten olaylara, yapılan işlere/binalara tarih düşürmek te bizim kültür tarihimizin geleneklerinden biridir. Muhammed Hamdi Yazır da seksen  dört yıl önce bu geleneğe uygun olarak eserinin bitirilişine kendisi tarih düşürmüştür:

Elhamdülillah Hamdi tamam bu

Tarihe “ Nûr-i Tefsir-i Kur’ân”  1357

12 Cümadelâhire/8 Ağustos 1938  (8/6432-6433)

35.Bizim onun ufülüne düşürdüğümüz tarih ise şudur:

Bilenler bunu bilir

Âhir gelir ekâbir

Geldi kırklar söyledi:

“YEK HATTAT ÂLİM ŞÂİR”  1361

[1] İstanbul,1952.

[2] Kardeşi, Kalem Güzeli’nin yazarı  Mahmud Bedreddin Yazır hattattır.Ağabeyinin tefsirini baştan sona yazmıştır. Bu muhteşem yadigâr 2016 yılında Diyanet İşleri Başkanlığınca basılmıştır.

[3] Cumhuriyet döneminde müfessir ve tefsiri üzerinde yapılan tezler ve kaleme alınan yüzlerce makale için bk. Ahmet Sait Sıcak-Recep Bilgin, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Ve Eserleri Hakkında Yapılmış Çalışmalar Bibliyoğrafyası, Turkish Studies Comparative Religious Studies Üsküp-Ankara 2019 Volume 14.

[4] Tefsirin doksan yıllık macerası için ayrıca bk. M. Kara, Kalem Kitap Kütüphane, Bursa,2019, 131 vd.

[5] Hzn. Ahmet Naim-Kâmil Miras,

[6] Tefsirin tasavvufî rengi için Bk. M. Kara, Dervişin Hayatı Sûfinin Kelâmı,s,325 vd.

[7] Fransız felsefe tarihçisi Paul Janet ve Gabriel Sealles tarafından yazılan Histoire de la philosophie adlı eseri Metalib ve Mezâhib/Tahlilî Tarih-i Felsefe adıyla tercüme etmiştir. İstanbul, 1341.

[8] 1935 yılında yayınına başlanan eserin mukaddimesinde, müfessir tarafından yazılan ve Türkçe Kur’an’ın namazda okunamıyacağına dair bazı cümlelerine müdahele edildiği gerçeğine rağmen bu eser o gün için büyük bir “armağan” olmuştur.

[9] Başlıklar bize aittir.

[10] Nşr. Mertol Tulum, İstanbul,2015

[11] C.1,s,7. Bir çok meslekdaşımızın ezberinde bu düa vardır.

[12] Müfessirimiz iktibas ettiği mısra ve beyitlerin sahiplerini bazen zikretmiş bazen zikretmemiştir. Bu konuda Necdet Şengün’ün makalesine bakılabilir:  Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’an Dili Adlı  Tefsirindeki Türkçe Şiirlerin Değerlendirilmesi, İSTEM, sy, 9 (2007)

[13] Bu dörtlükle ilk defa, 1965 yılında İstanbul İmam Hatip Okulu’nun ikinci sınıfında okurken Akait dersimize giren Halil Ziya Erce’nin tutturduğu notlarda karşılaştım. O gün bugün ezberimdedir.

[14] Nşr.Kilisli Muallim Rifat,İstanbul 1333-1335.

[15] Birinci mısra şöyledir : Şeb-i yeldâ-yı müneccimle muvakkit ne bilur

[16] Birinci mısra şöyle: Dehrin ne safa var acaba sim u zerinde –Ziya Paşa

[17] Bu şair Tevfik Fikret’tir.

[18] Mehmet Akif’in 1925’de Mısır/Hilvan’da iken yazdığı  Vahdet isimli bu şiir Safahat’ın 7. Kitabı Gölgeler’de yer almaktadır.

[19] Şir: Arslan

[20] 2022 , vefatının 600. Yılı vesilesiyle Süleyman Çelebi yılı ilan edilmiştir. Çelebi ile ilgili olarak hazırladığım eserin kapağında bu mısra vardır.