Panteizm: Tanrı veya Doğa

“Tanrı veya Doğa” ifadesi ünlü filozof Spinoza’ya aittir. Düşürün, bu ifadeyi Tanrı veya Doğa’nın (evren) aynı şey olduğunu belirtmek için kullandığı söylenir. Tanrı evren midir? Veya evren Tanrı mıdır? Bu soruların cevabı ise panteizmin konusunu oluşturur.  Panteizm, kökleri düşünce tarihinin eski dönemlerine kadar giden, dinî ve felsefi yönleri haiz bir Tanrı tasavvurudur. Panteizmin, tarihsel olarak bakıldığında, hem Batı hem de Doğu felsefesinde çeşitli şekillerde savunulduğu görülür.

Panteizm, Tanrı ve evreni özdeş (bir ve aynı) gören; aşkın, evrenden bağımsız ve zât (kişi) bir Tanrı anlayışını kabul etmeyen bir Tanrı tasavvurudur. Buna göre Tanrı evrendir veya evren Tanrı’dır. Tanrı zât olmadığı gibi O’nun bilgi, kudret ve irade gibi sıfatlarından da bahsedilemez. Bu tanımlar, her ne kadar panteizmin kavramsal çerçevesini çizmek açısından önemli olsa da panteizm denildiğinde daha farklı tanımlarla karşılaşılabilmesi de mümkündür. Bu durumda panteizmin pek çok anlamı olduğu hatta bir rivayete göre panteist sayısı kadar panteizm tanımı olduğunu belirtmemiz gerekir. Tanrı, evren, doğa, birlik, özdeşlik, ilahilik, içkinlik ve zât olmayan gibi kavramların da panteizme ilişkin temel kavramlar olduğunu ifade edelim.

Panteizmin birçok anlamı olduğu gibi birçok farklı çeşidi de bulunur. Bunlardan en bilinenleri; Doğu panteizmi, idealist panteizm, teolojik panteizm, dinamik panteizm, klasik panteizm, kozmik panteizm ve Hindu panteizmi temelde benzer iddialara sahipken; Batı panteizmi, Grek panteizmi, materyalist panteizm, natüralist panteizm, statik panteizm, modern panteizm, ateistik ve bilimsel panteizm de temelde benzer iddialarda bulunurlar.

Panteizme ilişkin farklı adlandırmalar yapılmış olsa da panteist yaklaşımları genel anlamda idealist panteizm ve natüralist panteizm veya Doğu ve Batı panteizmi şeklinde ikiye ayırmak mümkündür. Panteizme ilişkin yapılan bu ayrımın temelinde, idealist ve Doğu panteizminin Tanrının varlığını öne çıkardığı, evrenin gerçekliğini ise reddettiği; buna karşın natüralist ve Batı panteizminin ise Tanrı’nın varlığını belirsizleştirerek evrenin gerçekliğini kabul ettiği düşüncesi yatar. İdealist ve natüralist panteizm arasında bariz bazı farklılıklar olsa da bunlar yalnızca mutlak, zorunlu, ebedî olan tek bir varlığın (substance) olduğu temel doktrinde Tanrı ve evrenin ontolojik olarak birbirinden ayrı olduğuna dair temel teistik iddiayı reddetme konusunda hemfikirdirler. Bundan dolayı, Tanrı ve evreni bir ve aynı şey olarak gören panteizmin, gerçek anlamda yaratan ve yaratılan gibi bir ayrımdan söz etmeyeceği açıktır. Tanrı’nın zâti ve yaratıcı olma nitelikleri, teistik Tanrı tasavvurunun en önemli iddialarıdır. Buna karşılık zâti, aşkın ve yaratıcı bir varlığın inkârı, panteizmin geleneksel teizmden ayrılma noktasıdır ve Tanrı’ya zâtiyet atfetmek için bir neden olmadığı iddia edilir. Panteizm, bu iddiasından dolayı tarih boyunca ateizm ile suçlanmıştır. Teistik Tanrı tasavvuru göz önüne alındığında panteizm, Tanrı’nın zâti olmaması ve evren ile özdeş olması iddiaları ile alternatif bir Tanrı tasavvuru inşa etme çabasındadır. Panteizmin tanımı göz önüne alındığında pek çok eleştiriye maruz kalmış olsa da özellikle Batı’da, panteizmi destekleyen akademik çalışmalara yer verildiği; teistik Tanrı tasavvuruna alternatif tasavvurlar için çalışmalar yapıldığı görülmektedir.

Panteizme göre, her şey Tanrı’nın tabiatının zorunlu bir sonucu olarak meydana gelir. Bu durumda, Tanrı irade sahibi bir yaratıcı olmadığı gibi O’nun iyilik, adalet ve cömertlik gibi niteliklere de sahip olduğunu söylemek zordur. Çünkü her şey zorunlu olarak var olmaktadır. Tanrı’nın ve insanın özgür iradesinin yerine determinizmi savunan, iyi ve kötünün izafî ve yanılsama olduğunu iddia eden panteizm, gerçek hayatta da kötülüğün varlığının bir yanılsamadan başka bir şey olmadığı görüşündedir. Teistik düşüncenin aksine Tanrı’ya irade, bilgi ve kudret gibi kişisel niteliklerin atfedilmesi, başta Spinoza’nın da şiddetle karşı çıktığı ve antropomorfik olduğu gerekçesiyle uygun görmediği bir yaklaşımdır.

Panteistler genel olarak bir Tanrı veya bir Birlik’in varlığında hemfikirken, bu varlığın doğası, mahiyeti ve evrendeki farklı görünümlerinin açıklanması konusunda farklı/değişen yorumlara sahiptirler. Bazı panteistler, çoğunlukla bilinmeyen ve zâti olmayan bir fikri temsil etmesinden dolayı Tanrı kelimesini kullanmaktan kaçınırken; diğer bazıları Tanrı kelimesini kullanmakta bir sorun görmezler, çünkü evren veya doğa onlar için Tanrı’dır. Ayrıca Tanrı kavramı sadece teizme ait bir kavram olmadığı gibi onlardaki Tanrı’nın mahiyeti ile aynı olmasını gerektirecek bir durumun da olmadığını düşünürler. Buna göre, teistik dinlerde Tanrı ne ifade ediyorsa panteizmdeki Evren veya Doğa’nın da aynı şeyi ifade ettiği öne sürülebilir.

Panteizmin kullandığı kavramların mahiyetleri hakkında bir birlik olmadığı açıktır. Kavramlardaki bu belirsizlik, panteizmi özellikle Tanrı ve evren özdeşliği/içkinliği, Birlik’in anlamı, neleri içerdiği, ilahi olması ve kötülük gibi temel konuların anlaşılması ve yorumlanmasında ciddi sorunlara neden olmuştur. Panteist kavramların farklı tanım ve kullanımlarının hem popüler eserlerde hem de çeşitli sosyal medya araçlarında bu Tanrı tasavvuruna olan ilgiyi arttırdığı söylenebilir.

Kaynakça:

1. Arıcan, Musa Kazım. Panteizm, Ateizm ve Panenteizm Bağlamında Spinoza’nın Tanrı

Anlayışı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.

2. Buckareff, Andrei A. Pantheism. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
3. Spinoza, Benedictus. Etika. çev. Hilmi Ziya Ülken, Ankara: Dost Kitabevi, 2016.
4. Levine, Michael P. Pantheism: A Non-Theistic Concept of Deity. London: Routledge, 1994.
5. Mander, William J. “Pantheism”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/archives/fall2016/entries/pantheism/. Erişim 19.03.2021.
6. Plumptre, Constance E. General Sketch of the History of Pantheism. C. I. London: Samuel Deacon and Co., 1878.
7. Reçber, Mehmet Sait. “Tanrı: Tasavvurları, Sıfatları ve Delilleri”. Din ve Ahlak Felsefesi. ed. Recep Kılıç. 21-72. Ankara: Ankuzem Yayınları, 2006.
8. Urquhart, William Swam. Pantheism and the Value of Life with Special Reference to Indian Philosophy. London: Epworth Press, 1919